اطلاعات نوشت: خشکسالی یکی از جدیترین معضلات زیستمحیطی در جهان امروز محسوب میشود که تأثیرات گستردهای بر منابع آبی، کشاورزی، و امنیت غذایی دارد. ایران به عنوان کشوری واقع در منطقه خشک و نیمهخشک کرهزمین، سالهاست با این بحران دستوپنجه نرم میکند؛ اما آنچه وضعیت را بحرانیتر کرده، ضعف مدیریت منابع آبی است. کاهش بارندگیها، افت سطح آبهای زیرزمینی، بهرهبرداریهای بیرویه از منابع، نابودی قناتها، و سدسازیهای بیرویه، نتیجه مستقیم مدیریت نادرست و کمتوجهی به توسعه پایدار است.
با اینکه حدود ۸۰درصد آب استحصالی کشور در بخش کشاورزی مصرف میشود، اما بهکارگیری روشهای نوین آبیاری در این بخش هنوز واگیر نشده است و علیرغم تدوین برنامههای متعدد برای اصلاح الگوی کشت و کاهش مصرف آب، این برنامهها یا اجرا نشدهاند و یا با مقاومت در سطوح تصمیمگیری و بودجهگذاری روبرو شدهاند، نتیجه آن است که اکنون با ششمین سال خشکسالیهای پیاپی، کشور در آستانه فروپاشی منابع آب زیرزمینی قرار دارد.
اقدامهای خودجوش کشاورزان
معاون تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان قزوین، در گفتگو با روزنامه اطلاعات، با اشاره به شرایط بحرانی منابع آبی، می گوید: تداوم کمبارشیها و نبود زیرساختهای مناسب سبب شده است تا کشاورزی سنتی عملاًناپایدار شود. حدود ۷۰درصد آب مصرفی در کشور صرف کشاورزی میشود، اما اقدامات زیربنایی برای بهرهوری این بخش ناکافی بوده است.
«علی رهانجام» تاکید می کند : اگر در سالهای گذشته به پروژههای بهینهسازی مصرف آب بها داده میشد، اکنون در این بحران شدید قرار نمیگرفتیم؛ بحران آب اگر ادامه یابد، امنیت غذایی و در نهایت امنیت ملی را تهدید خواهد کرد.
وی می افزاید: برخلاف کمتحرکی دولت، کشاورزان در استان قزوین دست به اقدامات مؤثری برای صرفهجویی در مصرف آب زدهاند. نصب سیستمهای لولهکشی انتقال آب، استفاده از نوار تیپ، کشت در پشتههای بلند و کنتورگذاری روی چاهها فقط بخشی از اقداماتی است که به طورخودجوش توسط کشاورزان انجام شده است.
رهانجام تأکید می کند: هر چند راهکارهای گوناگونی برای مصرف بهینه آب اندیشیده شده است، اما با توجه به اینکه حجم و گستره مصرف آب در حوزه کشاورزی زیاد است و نبود و کمبود اعتبارات، روند میزان دسترسی به بهرهوری را کند کرده است.
وی با اشاره به اقدامات انجام گرفته از طریق کشاورزان و خود مالکان برای افزایش بهرهوری در حوزه آب ،می گوید : کشاورزان با اجرای پروژه های کمفشار و انتقال آب با لوله، آب را مدیریت کردهاند.
به گفته رهانجام، طبق آمار، در استان قزوین بیش از ۵هزار حلقه چاه وجود دارد که با همراهی کشاورزان اکثریت این چاهها به سیستمهای انتقال آب با لوله و همچنین، ۷۰هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان به شیوههای نوین آبیاری مجهز شدهاند، این در حالی است که بسیاری از کشاورزان هنوز با مشکلات مالی برای اجرای این پروژهها دستوپنجه نرم میکنند.
سد طالقان و چالش تامین آب کشاورزی رهانجام، با انتقاد از بینتیجه بودن تلاشها برای استفـاده از آب سد طالقان، می گوید: فقط ۲۰ درصد از آب این سد به قزوین اختصاص یافته و این در حالی است که حدود ۸۰هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان زیر پوشش این سد قرار دارند و عدم تخصیص مناسب آب، آینده کشاورزی منطقه را با خطرهای جدی مواجه خواهد کرد.معاون تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان قزوین با اشاره به بیلان منفی سفرههای زیرزمینی آب می افزاید: در استان قزوین، سالانه ۸۰۰ میلیون تا یک میلیارد مترمکعب آب برداشت میشود و در حالی که ورودی آب کمتر از برداشت است و این روند اگر ادامه یابد، در دهه آینده کشاورزی در دشت قزوین نابود خواهد شد.
وی می گوید: با وجود تصویب قانون اصلاح الگوی کشت در ۳ سال گذشته در مجلس، اجرای آن در عمل با موانع متعددی روبرو بوده است.
رهانجام با تأکید بر فرابخشی بودن این طرح ادامه می دهد: موفقیت طرح اصلاح الگوی کشت نیازمند همکاریهای همه نهادهاست، اجرای یک نسخه واحد برای تمام کشور ممکن نیست و هر استان باید بر اساس شرایط اقلیمی و ظرفیتهای خود برنامهریزی کند.
وی همچنین خواستار حمایتهای مالی دولت برای اجرای این طرح می شود و می گوید: چرا که کشاورزان در شرایط فعلی توانایی اقتصادی برای تغییر کامل الگوی کشت را ندارند.
گلخانهها و سایبانها، راهکارهای فراموششده
معاون تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان قزوین در ادامه با بیان این که یکی از راهکارهای کاهش مصرف آب، توسعه کشتهای گلخانهای و کشت در سایبانهاست،می افزاید: استان قزوین ۲۰۰ هکتار گلخانه و ۸۰هکتار سایبان دارد که با اضافه شدن مرحله دوم شهرک گلخانه نودهک ۳۰۰هکتار گلخانه به این سطح اضافه خواهد شد، با این حال، به دلیل هزینههای سنگین احداث گلخانه، پروژه کشت زیر سایبان با هزینه یکدهم در حال پیگیری است و استفاده از گلخانهها میتواند تا ۱۵برابر بیشتر از زمینها باز تولید ایجاد کند.
رهانجام به راهکار کشت فراسرزمینی اشـاره می کند و می گوید: بر اساس این پیشنهاد، میتوان در کشورهای دارای منابع فراوان آبی و خاکی و از جمله کشورهای آسیای میانه، به کشت محصولات راهبردی پرداخت، چراکه این راهکار در صورت اجرا میتواند از فشار وارد بر منابع آب و خاک کشورمان بکاهد.معاون تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین با تأکید بر این که برای بهرهوری بالا و مدیریت مصرف آب باید به سمت کشاورزی پیشرو حرکت کنیم، می افزاید: کشاورزی پیشرو فقط با سرمایهگذاری دولتی محقق نخواهد شد.
رهانجام ادامه می دهد: با این که حدود ۳۰درصد اشتغال کشور در بخش کشاورزی است، سهم این بخش از بودجه ملی کمتر از ۵درصد است و در شرایط کنونی باید از ظرفیتهای بخش خصوصی، تعاونیها و سرمایهگذاران خرد و کلان برای اجرای طرحهای نوین آبیاری استفاده کرد.
روستای سیاهپوش، الگوی موفق برای کشاورزی نوین
همچنین جلوخانی، مدیر واحد روغنکشی مجموعه کشاورزی «تات سبز» در روستای «سیاهپوش» منطقه طارم استان قزوین، با اشاره به موفقیت مجموعه خود در بهرهوری آب ،می گوید: در مزرعهای با ۳۰۰هکتار باغ زیتون و حدود ۱۷۰۰درخت در هر هکتار، آبیاری سنتی ممکن نبود بنابراین با استفاده از سیستمهای هوشمند و تحت فشار، مصرف آب، هزینهها، و استفاده از سموم و کودها بهشدت کاهش یافته است .
او ادامه می دهد: اکنون در منطقه طارم، اکثریت مجموعههای جدید به ناچار به سمت استفاده از سیستمهای نوین آبیاری رفتهاند، زیرا آبیاری سنتی دیگر بهصرفه نیست و با توجه به کاهش منابع آب، تنها راه نجات، اجرای روشهای نوین است.
وی تأکید می کند: اجرای مناسب سیستم آبیاری نوین میتواند الگوی مناسبی برای سایر اراضی کشاورزی باشد و کشاورزان در مجموعههای تازهتأسیس به دلیل کسری بودجه و اعتبارات دولتی، به صورت خودجوش اقدام به اجرای سیستمهای آبیاری نوین میکنند.
بنا به این گزارش، مدیریت منابع آب در ایران در بحران قرار دارد و اگرچه طبیعت با کاهش بارندگیها و خشکسالیها در این بحران بیتأثیر نبوده، اما سهم اصلی بر عهده ضعف مدیریتی و بیتوجهی به اصلاحات ساختاری بوده است و اگر امروز هم اقدامات جدی، فراگیر و علمی آغاز نشود، فردا حتی همین منابع اندک هم وجود نخواهند داشت.
